Kształt i wygląd zewnętrzny sów jest tak charakterystyczny, że jest to najbardziej rozpoznawalny rząd ptaków, a określenie "tego" ptaka jako sowa, nie sprawia większych trudności nawet początkującym obserwatorom. Podstawową cechą świadczącą o ich wyjątkowości jest duża głowa, z wyraźnie zaznaczonymi wielkimi oczami, która stanowi około 1/4 wielkości całego ciała. Do tego krótki, hakowato zagięty dziób, służący do zabijania ofiar i stosunkowo duże oczy zwrócone do przodu.

Sowa jest "dalekowidzem", dlatego wokół dzioba ma wrażliwe na dotyk, szczeciniaste pióra czuciowe, które umożliwiają lokalizację przedmiotów znajdujących się w bliskiej odległości, a pisklętom pomagają zlokalizować pokarm podawany przez rodzica.

Pomimo, że sowy chwytają swoje ofiary szponami, nie są spokrewnione z ptakami drapieżnymi, choć posiadają wiele cech wspólnych i mają podobny sposób zdobywania pożywienia.
Podobnie jak ptaki szponiaste, mają ostre dzioby i szpony oraz dobry wzrok. Różnice to przede wszystkim nocny tryb życia, widzenie w ciemności oraz doskonały słuch i cichy lot.

Słuch

Sowy mają słuch doskonały, który ułatwia im aktywność w nocy. Potrafią odbierać dźwięki w zakresie 50 - 21 000 Hz. Ptaki te nie posiadają ucha zewnętrznego, a umiejscowione na czubku głowy pęki piór, przypominające uszy, informują jedynie o stanie emocjonalnym, a ze słuchem nie mają nic wspólnego. Prawdziwe uszy znajdują się pod warstwą piór z boku głowy na wysokości oczu.

Sygnały dźwiękowe docierające do sów są wzmacniane przez szlarę, która działa jak zwierciadło paraboliczne, wzmacniające i ukierunkowujące dźwięki wydawane przez ofiary.
Szlarę tworzą sztywne pióra ułożone koncentrycznie wokół oczu i dzioba, które skupiają dźwięki i przekierowują je do otworów usznych.  Ptaki mogą modyfikować układ piór na szlarze za pomocą mięśni w części twarzowej czaszki.

Dzięki asymetrycznej budowie małżowin usznych oraz różnemu ich osadzeniu w czaszce, dźwięk dociera do uszu
w różnym czasie, co pozwala na precyzyjne zlokalizowanie ofiary w przestrzeni oraz automatyczne obrócenie głowy
i skierowanie wzroku w kierunku źródła dźwięku.

Bezszelestny lot

Jak to możliwe? Sekret bezgłośnego lotu sów tkwi w jej piórach, których budowa nie przypomina piór innych ptaków. Są dłuższe, luźniejsze i przede wszystkim bardziej miękkie niż pióra innych ptaków. Tę miękkość zapewniają im spłaszczone i elastyczne stosiny. Od nich odchodzą promienie połączone haczykowatymi promykami, które ściśle do siebie przylegają.
U sów promienie pokrywają gęste, mikroskopijne włoski, które tworzą na chorągiewce aksamitny nalot. Niektóre z piór są tak miękkie, że przesuwając po nich palcami z zamkniętymi oczami nie wyczujemy nawet, kiedy się kończą.

Obrzeża sowich piór wyglądają jakby były postrzępione, efekt jest taki, że nikt nie słyszy nadlatującej sowy, ani nie odczuwa wywołanych przez nią podmuchów powietrza. Dzięki temu sowa może skupić się tylko na dźwiękach z otoczenia i nie musi się martwić o to, że sama sobie nie spłoszy ofiary.

Gdyby sowy latały w taki sposób jak ptaki dzienne, zdradzałyby swoją obecność, a potencjalna ofiara miałaby czas na ucieczkę
Bezgłośny lot ułatwia im nasłuchiwanie dźwięków wydawanych przez zwierzęta, na które polują.

A wszystko to dzięki specjalnej budowie lotek, które tworzą nośną powierzchnię skrzydła. Na przedniej krawędzi skrzydeł znajdują się ząbki tzw. grzebyk, który powoduje łagodne rozdzielenie się mas powietrza za skrzydłem, niwelując zawirowania powietrza. Podobną funkcję pełnią delikatne pióra (frędzelki) umiejscowione na tylnych krawędziach skrzydeł.

Sowie zwyczaje

Sowy porozumiewają się ze sobą używając różnego rodzaju dźwięków i gestów. Gdy czują się bezpiecznie ich pióra są luźno ułożone, a "uszy" gładko przylegają do głowy, natomiast, kiedy coś je niepokoi pióra mocniej przylegają do ciała, a "uszy" są sztywno postawione. Zaalarmowane ptaki kiwają się w górę i w dół bądź na boki.

Sowy swoim głosem oznaczają terytorium, przyciągają partnera, komunikują się między sobą, reagują na zagrożenie. Specyficzne zawołania definiują również takie emocje jak: karmienie piskląt, głód, "żebranie" o pokarm (pisklęta), przekazywanie pokarmu partnerowi, kopulację, prezentację gniazda, manifestują agresję, minięcie zagrożenia. Głosy samców są niskie, a samic i piskląt – wyższe. Częstotliwość dźwięku zależy od wielkości osobnika – im jest on większy, tym niższy jest jego głos. Intensywność odgłosów wydawanych przez sowy jest uzależniona od pory roku, warunków atmosferycznych i stanu emocjonalnego danego osobnika. 

Sowy wydają również odgłosy mechaniczne, którymi są kłapanie dziobem – używane zwykle w momencie zagrożenia i klaskanie skrzydłami – stosowane podczas toków płomykówki uszatki.

Z sowami związanych jest wiele mitów, legend i zabobonów. Niektóre z nich są śmieszne, niektóre przerażające. Grupie tej wciąż przypisuje się wiele cech i zdolności, z jednej strony zakorzenionych głęboko w stereotypach, z drugiej będących przejawem obecnej popkultury.
Poza zachowaniem i szczególnymi cechami  wyglądu, są jeszcze inne powody, które sprawiły, że ptaki te były traktowane jako stworzenia wyjątkowe.
Ludzie przekształcając środowisko wokół siebie, zaczynali od wycinania drzew i niszczyli najstarsze dziuplaste drzewa. W wielu miejscach jedynymi ostojami dzikiej przyrody stały się więc cmentarze lub obecne w niektórych kulturach święte gaje. Nic więc dziwnego, że sowy zadomowiły się w takich miejscach. Ich obecność na świętym ternie szybko została połączona z wyjątkowymi właściwościami. Dawne przesądy związane z tymi ptakami są wciąż jeszcze żywe wśród członków tradycyjnej społeczności i czasem trudno z nimi walczyć. 

Strach przed sowami oraz złe przesądy wynikają z niewiedzy. Gdy nocą usłyszymy tajemnicze odgłosy, możemy poczuć niepokój, ale jeśli wiemy, że to puszczyk zaprasza swoją partnerkę na randkę, to już nie będziemy odczuwać strachu. Dlatego tak szalenie ważna jest edukacja mieszkańców miast i wsi, dzieci, młodzieży i dorosłych, aby przybliżyć i pokazać, jak pożytecznymi stworzeniami są te piękne ptaki, jak ważną rolę pełnią w przyrodzie oraz propagować różne formy ich ochrony.

Sowy to piękne, tajemnicze ptaki, które zamieszkują cały świat, a sowę jako symbol, można odnaleźć w literaturze i kulturze wielu narodów.
Jej postrzeganie było bardzo zróżnicowane na przestrzeni wieków i odmienne w zależności od kultury i regionu.

Sowy zamieszkują różne środowiska. Można je spotkać na polach, łąkach, terenach bagiennych i w lasach. Niektóre gatunki żyją w bliskim sąsiedztwie człowieka – w miastach i we wsiach, wybierają miejsca, gdzie łatwo jest zdobyć pokarm. Inne ograniczają swoje występowanie jedynie do określonych siedlisk. Żyją wszędzie tam, gdzie mogą znaleźć bezpieczne miejsce do odbycia lęgu i odpowiedni teren do polowań.

Te tajemnicze ptaki, w większości gatunków prowadzące skryty, nocny tryb życia, od dawien dawna fascynowały człowieka, choć na skutek licznych zabobonów były przedmiotem wielu prześladowań.
Dlaczego? Ponieważ sowy, w wielu kulturach, zazwyczaj kojarzone były ze smutkiem, samotnością i śmiercią, a ich głosy wydawane nocą były uznawane za złą wróżbę niszczącą wszystko co dobre i wartościowe. Niegdyś wierzono, że są duszami zmarłych, które, nie mogąc znaleźć ukojenia, błąkają się po lasach, polach, wsiach i cmentarzach.
Dla Indian były przewodnikami po alternatywnym, niematerialnym świecie, natomiast w kulturze greckiej były uosobieniem wielkiej mądrości, rozsądku i inteligencji,
dlatego to właśnie sowa stała się atrybutem bogini Ateny.

Wzrok

Sowy są jedyną grupą ptaków, które mają oczy skierowane do przodu, w czym przypominają ludzkie spojrzenie. Obraz widziany jednym okiem częściowo zachodzi na obraz widziany drugim okiem, co umożliwia widzenie trójwymiarowe.
Dzięki temu potrafi precyzyjnie ocenić odległość od ofiary
podczas polowania.

U sów zakres widzenia przestrzennego jest mniejszy niż u człowieka i wynosi 60-70º. Mniejsze jest też pole widzenia, które ma wartość 110º i może być porównywane do obrazu widzianego przez lornetkę.
W odróżnieniu od innych ptaków sowy mają stosunkowo ograniczony kąt widzenia, ale za to mogą obracać głową aż o 270º dzięki temu, że mają 14 kręgów szyjnych (człowiek – 7).

Oczy sowy mogą stanowić nawet 5 procent masy ciała. Składają się z gałki ocznej i nerwu wzrokowego. Ściany gałki ocznej mają budowę warstwową (twardówka, rogówka, spojówka), a najgłębszą i najdelikatniejszą część stanowi siatkówka, na której umiejscowione są receptory wzroku:
- pręciki, odpowiadające za widzenie przy słabym natężeniu światła, rejestrują ruch oraz nieostre szare i czarne kształty
- czopki, które umożliwiają widzenie barw. 

W oczach sów nocnych dominują pręciki, dzięki którym ptaki doskonale radzą sobie po zmroku. Widzenie nocne ułatwia także błona odblaskowa. Z kolei w siatkówce gatunków aktywnych w dzień znajduje się więcej czopków, dlatego np. sóweczki rozróżniają barwy. Sowy bardzo dobrze widzą również w dzień, bowiem w zależności od ilości światła ich źrenica zwęża się lub powiększa.

Gatunki aktywne nocą mają tęczówki ciemne (np. płomykówka, puszczyk), polujące zarówno nocą, o zmierzchu i o świcie – pomarańczowe (puchacz, uszatka). Tęczówki sów dziennych mają barwę żółtą (sóweczka, pójdźka, puszczyk mszarny).

Sowa - Łowca Doskonały

Pojawia się znikąd i odlatuje w ciemną dal mroku nocy. Często podczas nocnych nasłuchów zaskakuje obserwatora, lądując bezszelestnie za jego plecami, niczym zjawa czy duch. Ta umiejętność jest jednocześnie ich śmiertelną bronią, gdyż potencjalne ofiary nie słyszą nadlatującego zagrożenia. Sowy polują głównie na drobne gryzonie (myszy, szczury, ryjówki, krety), bezkręgowce (owady, dżdżownice, ślimaki), ptaki: mysikróliki, sikory, czeczotki (włochatki i sóweczki), na
ptaki wróblowate (puszczyki), a nawet na duże gatunki, takie jak mewy, słonki i kaczki (puchacz). Poszczególne gatunki sów mogą również nawzajem polować na siebie. Przodują w tym szczególnie puchacz i puszczyki.

W zależności od gatunku i środowiska życia wykorzystują inną technikę polowania. Jednak większość sów preferuje polowanie z zasiadki. Taką czatownią może być każde wyższe miejsce, z którego możliwe jest prowadzenie obserwacji terenu (drzewo, konar, słup, dach, kamień, komin, kołek w płocie itp.).
Podczas czatowania sowa pozostaje nieruchoma, nasłuchuje i wypatruje przelatujących w pobliżu ptaków lub owadów. Kiedy namierzy coś do jedzenia, zaczyna charakterystycznie poruszać głową, dzięki czemu precyzyjnie namierza i lokalizuje ofiarę. Następnie bezszelestnym lotem frunie z czatowni w kierunku zdobyczy, aż w ostatniej chwili prostuje się, odrzuca do tyłu głowę i skrzydła, zasłania oczy trzecią powieką, wyciąga przed siebie nogi z rozstawionymi szponami i atakuje. Jeśli chybi wraca na czatownię.

                                                                        Fot. Kazik Zazula
Sowy polują również wykonując lot patrolowy. Sowa wówczas leci nad ziemią na niewielkiej wysokości nasłuchując poruszających się ofiar. Jeśli usłyszy głos gryzonia, spada z wyciągniętymi szponami w miejsce, skąd dochodzą dźwięki. Uszatki, zwyczajna i błotna, których ok. 90-95 % pożywienia stanowią myszy i norniki, często podejmują dalekie wędrówki w poszukiwaniu odpowiedniego pokarmu. Niektóre gatunki, np. płomykówka, uszatka i uszatka błotna, potrafią zawisnąć w powietrzu, tak, jak pustułka, trzepocząc skrzydłami. 

Sowy mogą stosować obie strategie łowieckie. Jeśli warunki atmosferyczne nie sprzyjają lataniu, polują z czatowni. Swoje ofiary, z zależności od rozmiaru, spożywają w całości lub posługując się dziobem, dzielą je na mniejsze kawałki. Układ pokarmowy sów jest dość specyficzny. 

Ptaki te nie posiadają wola, w którym gromadzone jest szybko połknięte pożywienie lecz trafia ono prosto do żołądka gruczołowego, gdzie dochodzi do wstępnego trawienia pokarmu, który w dalszej kolejności kierowany jest do żołądka mięśniowego. W tej części układu pokarmowego zbierają się niestrawione resztki, które są formowane w zbitą, pokrytą śluzem wypluwkę. Sowy wypluwają ją przez dziób kilka - kilkanaście godzin po spożyciu pokarmu.
W zależności od gatunku formują 1 - 3 zrzutki w ciągu doby.

Stymulacją do ich wytworzenia jest większa ilość nagromadzonych, niestrawionych szczątków w żołądku mięśniowym (sierść, pióra, chitynowe części owadów, kości
ssaków i ptaków). Do wcześniejszego wydalenia wypluwki może dojść na skutek stresu, wzmożonej aktywności podczas sezonu lęgowego lub na widok potencjalnej ofiary.
W naszej Sowiarni dość często zdarza się, że sowy wydalają wypluwkę, kiedy widzą, że idziemy z pokarmem.

Sowy codziennie pielęgnują swoje pióra. Rozczesują je dziobem i szponami. W ten sposób usuwają z nich kurz, brud i pasożyty. Dziobem stymulują produkcję tłustej wydzieliny z gruczołu kuprowego, która służy im do natłuszczania piór, m.in. w celu ochrony przed zawilgoceniem.
Pióra sów są grube i puchate, co zapobiega utracie ciepła w chłodne i mroźne dni.
Nogi sowy śnieżnej są całkowicie upierzone aż po czubki palców. Tak obfite pokrycie piórami ułatwia jej chodzenie po śniegu.

Tzw. pióra puchowe tworzą warstwę izolacyjną, która chroni ciało przed zimnem i wilgocią. Znajdują się najbliżej ciała, ukryte pod innymi piórami, a u sów warstwa puchu jest obfita i gruba.

Literatura:

1. Grzywaczewski G, Szczepaniak P.: Sowy Polski 
2. Karczewski Jacek: Noc sów
3. Tabor Artur: Sowy Polski
4. Mrowiec Justyna: Sowy tajemnicze i nieuchwytne
5. Włodarczyk J., Kamiński M., Olasik B., Wszystko o... sowach
6. Heintzenberg Felix: Sowy i ptaki szponiaste: wszystkie gatunki Europy
7. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych: Wszystkie sowy naszych lasów 
8. Kruszewicz Andrzej G.: Ptaki Polski